हरेक नेपाली घर : आयुर्वेदिक किन बनाउने ?

अस्मिता घिमिरे

“Let food be thy medicine, and let medicine be thy food.” यो प्रख्यात अङ्ग्रेजी भनाइको श्रेय प्रायः हिप्पोक्रेट्सलाई दिने गरिन्छ । हिप्पोक्रेट्स पश्चिमी चिकित्साको ग्रीक संस्थापक हुन् । उनको भनाई अनुसार पौष्टिक खाना र सन्तुलित आहारले स्वस्थ शरीरको परिणाम दिने गर्छ । स्वस्थ शरीरमा प्रतिरोधात्मक क्षमता बलियो हुन्छ त्यसैले विभिन्न रोग तथा ब्याक्टेरियाविरुद्ध लड्न सकिन्छ । हिप्पोक्रेट्सका अनुसार प्रतिरोधी प्रणाली विकास गर्नका लागि स्वास्थ्य खानपान मात्र नभइ, स्वास्थ्य जीवनशैली अपनाउन पनि उत्तिकै आवश्यक छ । उचित खानपान र नियमित व्यायाम दुवैले स्वस्थ शरीरका लागि उत्तिकै महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । त्यसका साथसाथै पर्याप्त निद्रा, सकारात्मक सोच तथा आत्मबलले पनि यो क्षमता कायम राख्न सहयोग पुर्याउँछ ।

नेपाली खानामा प्रयोग गरिने जडिबुटी र मसलाहरू स्वस्थ जीवनलाई प्रबद्र्घन गर्ने पौष्टिक तत्वहरूले भरिएका हुन्छन् । नेपाली खानामा मसलाको अनौठो संयोजन प्रयोग गरिन्छ । वास्तवमा, ती मसलाहरूको नेपाली खानामा प्रयोग हुने मात्रा खानालाई स्वस्थ तथा स्वादिष्ट बनाउन पर्याप्त हुन्छ । त्यसकारण नेपाली खाना अन्य दक्षिण एशियाली खानाहरूको तुलनामा सामान्यतया स्वस्थ मानिन्छ ।

सामान्य रूपमा प्रयोग गरिने मसलाको स्वास्थ्य लाभहरू के के हुन् ?

अदुवा

अदुवामा सुगन्धित गन्ध र मसलादार स्वादको साथ बिभिन्न पोषक तत्व भरिएको हुन्छ जुन शरीर र दिमागको लागि अत्यन्त लाभदाइ हुन्छ । अदुवामा भिटामिन-बी, आइरन, पोटासियम, भिटामिन(सी, जिंक, आदि तत्व पाइन्छ । अदुवाले खानेकुरामा अनौठो अंश मात्र थप्दैन तर यसले मोटोपना, मधुमेह, मुटु रोग र समग्र मृत्युदरको जोखिम पनि घटाउँछ । यसले मांसपेशीको दुखाई कम गर्नुका साथै रक्त संचारमा पनि सुधार ल्याउछ । यसले मतलीबाट छुटकारा दिन्छ, भोक जगाउँछ र साथै पाचन समस्यामा सुधार ल्याउने काम गर्छ । विषाक्त पदार्थलाई शरीरबाट बाहिर निकाल्नुका साथै यसले समग्रमा शरीरको रोग प्रतिरोध क्षमतामा सुधार गर्दछ ।

लसुन

लसुनमा भिटामिन-बी, भिटामिन-सी, फास्फोरस, क्याल्सियम, पोटेशियम, आइरन, आदि पाइन्छन् । लसुनले कोलेस्ट्रोलको स्तरमा सुधार गर्दछ र रक्तचाप कम गर्दछ । यस प्रकार मुटु रोग को जोखिम पनि कम हुन्छ । यसले एन्टिआक्सीडन्टहरू समावेश गर्दछ जुन सेल क्षति र बुढोपनबाट जोगाउँछ र अल्जाइमर रोग र पागलपनको जोखिम कम गर्दछ । यसले थकान कम गर्दछ र रगत शुद्ध बनाउँछ । यसले विषाक्त पदार्थलाई शरीरबाट बाहिर निकाल्छ जसले अंग क्षति हुनबाट जोगउँछ ।

प्याज

प्याजमा भिटामिन-सी, फोलेट, भिटामिन-बी, पोटेशियम, सल्फर, इत्यादि को सभ्य मात्रा हुन्छ जसमा असंख्य स्वास्थ्य लाभहरू छन् । प्याजमा पाइने तत्वले हृदय रोग र मधुमेह विरुद्ध रक्षा गर्छ। यसले कोलेस्ट्रोलको स्तरमा सुधार गर्दछ र रक्तचाप कम गर्दछ। यसले पीडा कम गर्नुको साथै ब्लीडिंग रोक्छ र मतली र बान्ता पनि कम गर्दछ। यसमा क्यान्सरसँग लड्न मद्दत गर्ने तत्तवहरू पनि समावेश भएको हुन्छ।

बेसार

बेसारमा हाम्रो शरीरलाई आवश्यक क्यालोरी, भिटामिन ए, क्याल्सियम, फस्फोरस, फलाम तत्व आदि प्रचुर मात्रामा पाइन्छन् । बेसारले शरीरलाई विदेशी आक्रमणकारीहरूसँग लड्न मद्दत गर्दछ र शारीरिक चोटहरू निको पार्नमा मुख्य भूमिका राख्दछ । यसले मानसिक तनाव घटाउँछ र ब्याक्टेरिया सङ्क्रमणबाट हाम्रो शरीरलाई जोगाउन पनि मद्दत गर्दछ । यसले न्यूरन्सको वृद्घि गर्नुको साथै मस्तिष्कमा विभिन्न डीजेनेरेटिव प्रतिक्रियाहरूसँग लड्छ र अल्जाइमर रोग रोक्न मद्दत गर्दछ । समग्रमा यसले हृदय रोगको जोखिम कम गर्दछ र प्रतिरक्षा प्रणाली बढाउनमा मद्दत गर्दछ ।  

टिमुर

भिटामिन-ए, क्यारोटीन्स, कपर, पोटेशियम, आइरन, मैंगनीज, फास्फोरस, सेलेनियम र जिंक जस्ता तत्व पाइन्छन् । टिमुरले दाँतको दुखाई कम गर्न र मौखिक स्वास्थ्यमा सुधार गर्दछ । यसले भोकलाई उत्तेजित गर्न मद्दत गर्दछ । यसले पाचन प्रणालि राम्रो बनाइ कब्ज कम गर्दछ । यसले रक्तस्रावलाई बढावा दिन्छ र शारीरिक प्रतिरक्षा प्रणालीमा वृद्धि ल्याउँछ ।

मरीच

मारीचलाई “मसलाको राजा“ पनि मानिन्छ । यसमा भिटामिन-ए, भिटामिन-ई, भिटामिन-के, क्याल्सियम, कपर, आइरन, म्याग्नेशियम, मैंगनीज, फास्फोरस, जिंक आदि पौष्टिक तत्त्वहरू प्रचुर मात्रामा पाइन्छन् । मारीचले पाचन प्रणाली सुधार गर्नुका साथै पसिना र पेशाबलाई बढावा गर्छ जसले शरीरबाट हानिकारक विषाक्त पदार्थहरू हटाउँछ । मारीचले शरीरको कोशिकामा हुने कुनै पनि किसिमको क्षति रोक्न मद्दत गर्दछ । यो खोकी, चिसोे र ज्वरोको लागि उपयोगी मसला हो ।यसले वजन घटाउन र दिमागको कार्यलाई प्रोत्साहित गर्नपनि मुख्य भूमिका राख्छ । यसले सङ्क्रमण विरुद्ध लड्न र मस्तिष्कलाई उत्तेजित गर्न सहयोग पुर्याउँछ ।

जीरा

जीरा म्याग्नेशियम, आइरन, क्याल्सियम, फस्फोरस, भिटामिन-ई, ए, सी, केको राम्रो स्रोत होे । जीरामा संक्रमण बिरूद्ध लड्न मद्दत गर्ने तत्व पाइन्छ । यसले चिन्ता र तनाव कम गर्दछ र मेमोरीमा सुधार गर्दछ । यसले पाचनमा सुधार गर्छ र एन्टी अल्सर गुण समावेश गर्दछ । यसले शरीरको तउल कम गर्न र मधुमेहको सम्भावना कम गर्न मद्दत गर्दछ । यसलाई अपच, प्रतिरोध क्षमता सुधारका साथै पाइल्स र अनिद्राको उपचारमा पनि प्रयोग गरिन्छ ।

पुदीना

पुदीना मैंगनीज, कपर र भिटामिन(सीको राम्रो स्रोत हो । यो एक पावर एन्टिआक्सीडन्ट हो । पुदिनाले पाचनमा सुधार गर्न र निराश पेटलाई शान्त गर्न मद्दत गर्दछ । यसमा सूक्ष्मजीवहरूलाई मार्ने क्षमताका साथै दुखाइ कम गर्ने क्षमता पनि हुन्छ । यसले शरीरमा सेरोटोनिन हर्मोन छोड्छ जसले डिप्रेसन रोक्ने काम गर्छ । यसले छालालाई चम्किलो बनाउने, मतली र खोकीलाई कम गर्ने काम गर्छ । त्यसैले मुख्य रूपमा भापोरब्स र इनहेलरहरूमा यसको प्रयोग गरिन्छ ।

मेथी

मेथीमा भिटामिन-बी, भिटामिन-सी, आइरन, म्याग्नीशियम, कपर, मैंगनीज आदि हुन्छन् जसमा असङ्ख्य स्वास्थ्य लाभहरू छन् । मेथीको दानाले शरीरको विषाक्त पदार्थहरू हटाउँछ र अपच, कब्ज र अन्य पाचन विकारहरू, ज्वरो, खोकी र घाँटीबाट राहत प्रदान गर्दछ । यसले कोलन क्यान्सर, हृदयघातबाट बचाउन र हृदय रोगको जोखिम कम गर्न, मुटुको दर र रक्तचाप नियन्त्रण गर्न सक्छ । यो पाचन समस्याहरू जस्तै भोक न लाग्ने, पेट दुखाइ, पेटको जलन र ग्यास्ट्रिटिसको उपचार गर्न पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।  

ज्वानो

ज्वानोमा फाइबर, पोटेशियम, फोलेट, भिटामिन-सी, भिटामिन-बी, आदि प्रचुर मात्रामा पाइन्छ । ज्वानोको बीउले रक्तचाप कम गर्न मद्दत गर्दछ र प्रतिरोधात्तमक क्षमता बढाउँछ । पाचन प्रणाली राम्रा बनाइ ग्यास कम गर्छ । यसले ब्याक्टेरिया सङ्क्रमणबाट हाम्रो शरीरलाई जोगाउन पनि मद्दत गर्दछ । यसले हाम्रो शरीरमा पसिना र पेशाबलाई बढावा दिन्छ जसले शरीरबाट हानिकारक विषाक्त पदार्थहरू हटाउँछ ।

अन्य बोटबिरुवाहरू जुन सामान्यतया सबै नेपाली घरहरूमा पाइन्छन् जुनमा जबरदस्त औषधीय गुणहरू हुन्छन् । यी बोटबिरुवाहरूको उचित प्रयोगले धेरै रोगको उपचार गर्न सकिन्छ ।

घिउकुमारी

घिउकुमारी सामान्यतया सबै घरहरुमा एक सजावटी बोटको रुपमा गमलामा लगाउने गरिन्छ । यसमा धेरै प्रकारका औषधीय गुणहरु हुन्छन् । यससँग एन्टिआक्सीडन्ट र जीवाणुरोधी गुणहरू छन् । यसमा सूक्ष्म जीवहरूलाई मार्ने क्षमता हुन्छ जसले मानवमा संक्रमण फैलाउन सक्छ । यसले प्रतिरोध कोशिकाहरूको संख्या र तीव्रतालाई बढाउँछ । यसले मधुमेह र अल्सर जस्ता रोगको सम्भावना कम गर्दछ र पेट दुखाई पनि कम गर्दछ । यसले कोरोनरी हृदय रोगको जोखिम पनि कम गर्दछ । यसले घाउ छिटो निको पार्छ र कब्ज पनि कम गर्दछ । यसले छालालाई चम्किलो बनाउँछ र चाउरीपना पनि कम गर्छ ।  

प्रयोग गर्ने तरिका :

• यसको जेल निकालेर ३ चम्चा एक गिलास पानीमा मिलाउनुहोस् । खाली पेटमा प्रत्येक बिहान रस पिउनुहोस् ।
• जेल निकाल्नुहोस् र छालामा लगाउनुहोस् ।

तुलसी

हिन्दू परिवारहरूको घरमा तुलसी नहुने भन्ने कमै हुन्छ । हिन्दू धम्र्ममा तुलसीको पूजा गरिन्छ र देवताहरूलाई चढाइन्छ । परापुर्व काल देखि तुलसीलाई जडिबुटीको रानी मानिन्छ । यसमा एन्टीआक्सीडन्टहरू हुन्छन् जसले सेलको क्षति रोक्न मद्दत गर्दछ जुन क्यान्सरयुक्त स्थिति निम्त्याउन सक्छ । यसले रोगसँग लड्ने एन्टिबडीहरूको उत्पादनलाई उत्प्रेरित गर्दछ। यसले यूरिक एसिडलाई नियन्त्रित गर्दछ जसले किडनीको पथरीको जोखिम हटाउँछ । यसले तनाव कम गर्दछ र होमोस्टेसिस अवस्था कायम राख्छ । यसले मौखिक स्वच्छता कायम गरेर दन्त स्वास्थ्य सुधार गर्दछ र दाँत दुखाइ पनि कम गर्दछ । यसले रक्त परिसंचरणमा सुधार गर्दछ र सूजन दुखाइ पनि कम गर्दछ । यो सामान्य चिसो, खोकी, ब्रोन्काइटिस र दमको लागि उपचार हो ।

प्रयोग गर्ने तरिका:

• हरेक बिहान खालि पेटमा ३ देखि ५ पात चपाउन,
• चियामा पात राख्ने,
• पातलाई पानिमा उमालेर रस पिउने,
• खानामा मसलाको रुपमा प्रयोग गर्ने ।

नीम

नीम सामान्यतया सबै तराई तथा तल्लो पहाडमा पाइन्छ । नीममा धेरै प्रकारका औषधीय गुणहरु हुन्छन् । यसले प्रतिरक्षा प्रणाली उत्तेजित गर्दछ र सङ्क्रमण को सम्भावना कम गर्दछ । यसले कोषहरूलाई हानि पु¥याउने हानिकारक धातुहरूलाई डिटाक्सिफाइ गर्दछ । यसले ट्यूमरलाई दबाउँछ र क्यान्सर कोशिकाको प्रसारलाई रोक्छ । नीमले रगत ग्लुकोज स्तर कायम गर्दछ र ग्यास्ट्रिक अल्सरको सम्भावना कम गर्दछ । यसले मौखिक स्वच्छतामा सुधार गर्नुका साथै रक्त परिसंचरणमा सुधार गर्दछ र दुखाइ कम गर्दछ ।

प्रयोग गर्ने तरिका:

• पातलाई पानिमा उमालेर रस पिउने,
• पातलाई पिनेर रस निकालेर पिउने ।

अम्बा

अम्बा भिटामिन-सीको उत्कृष्ट स्रोत हो । अम्बाले रोग प्रतिरोध क्षमता सुधार गरी बीमारीको जोखिम कम गर्दछ । यसले पखालाको उपचार गर्दछ र पेटको दुखाई कम गर्दछ । यसले खोकी र चिसो हटाउँछ र श्वासप्रश्वासको पथ, घाँटी र फोक्सोलाई कीटाणुरहित गर्दछ । यसले कोलेस्ट्रोल कम गर्दछ र मधुमेहको जोखिम पनि कम गर्दछ । यसले पाचन प्रणलि सुधार गर्दछ । यसले रक्त संचारलाई बढावा दिन्छ, निद्राको गुणस्तरमा सुधार ल्याई दिमागलाई शान्त बनाउँछ । यसले रक्तचापलाई नियन्त्रण गर्दछ जसले मुटुको स्वास्थ्यलाई बढावा दिन्छ ।

प्रयोग गर्ने तरिका:

• पातलाई पानिमा उमालेर रस पिउने
• पातलाई पिनेर रस निकालेर पिउने
• चियामा पात राख्ने

दुबो

दुबोको धार्मिक, सजावटी र आध्यात्मिक फाइदाहरू हुन्छन् । दुबोसँग धेरै औषधीय फाइदाहरू छन् जुन परम्परागत समयदेखि प्रयोग हुँदै आएको छ । यसले प्रतिरक्षा प्रणाली उत्तेजित गर्दछ । यसले सर्कुलेसन बढाउँदछ जसले सूजन दुखाइ कम गर्दछ । यसले मधुमेहको जोखिम कम गर्दछ र रक्तचाप नियन्त्रण गर्दछ जसले हृदय स्वास्थ्यलाई कायम गर्दछ । यसले घाउहरू चाँडो निको पार्छ र पाचन सुधार गर्दछ । यसले यूरिक एसिडलाई पनि नियमित गर्दछ जसले मृगौलाको ढुंगा कम गर्दछ ।

प्रयोग गर्ने तरिका:

• पातलाई पानिमा उमालेर रस पिउने,
• पातलाई पिनेर रस निकालेर पिउने,
• चियामा पात राख्ने,

यी सबै मसला र जडिबुटिले समग्ररुपमा खाना पचाउने, उर्जा बढाउने, विषाक्त पदार्थलाई शरीरबाट बाहिर निकाल्ने, प्रतिरक्षा प्रणालीको रक्षा गर्ने र शरीरलाई चाहिने रासायनिक पदार्थ उत्पादन गर्न धेरै ठूलो भूमिका राख्छन् । यी सबै मसलाहरू र औषधीय बोटहरूको उचित प्रयोगले सबैको राम्रो स्वास्थ्य कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । तसर्थ, यी बोटबिरुवाहरुको स्वास्थ्य लाभहरुका बारे जान्नु र तिनीहरूलाई उचित प्रयोग गर्नु आवश्यक छ ।

लेखक घिमिरे लमजुङ क्याम्पस कृषि स्नातक, आठौ सत्रान्तमा अध्ययानरत छिन् ।

‘कृषि सराेकार र युवा समुह’ कृषि सरोकार र युवा कृषि अध्ययन गरिरहेका युवाहरुको समुह हो । याे समुहमा समग्र देश भित्रका कृषि क्षेत्रका सम्भावना, अवसर, चुनाैती, सरकारकाे कृषि नीति किसानका खेतबारीका सवाल सहित का विषयमा खोज अनुसन्धान र छलफल हुन्छ । परम्परागत कृषि प्रणालीलाई आधुनिकीकरण गर्दै त्यसमा युवा वर्गकाे सहभागिता बढाउने लक्ष्य राखेकाे याे समुहमा हुने छलफल र त्यसबाट निकालिएकाे निचाेज लेख रचनाका माध्यमबाट अनलाइन सराेकारमा नियमित प्रकाशन हुन्छ । यहाँ प्रकाशित लेख रचना र छलफल अनुसन्धान गर्नुपर्ने विषयमा कुनै सुझाव वा प्रतिक्रिया भए [email protected] मा पठाउन सक्नुहुनेछ ।